Veče u čast tri velika Andrićeva romana, povodom 80 godina od njihovog objavljivanja, priređeno sinoć u njegovoj kući na Toploj, još jedna je potvrda zajedničke posvećenosti Herceg festa i beogradske Zadužbine Ive Andrića, promociji i očuvanju književne baštine nobelovca. Članovi Upravnog odbora, akademici Jovan Delić i Gorana Raičević, i upravnica zadužbine Maja Radonić govorili su djelima “Na Drini ćuprija”, “Travnička hronika” i “Gospođica” nastalim u okupiranom Beogradu tokom Drugog svjetskog rata.
Roman “Na Drini ćuprija” pripovijeda o mostu i gradu s obje obale, pošto su most i kasaba postali jedno, a naslov je citat iz zbirke epskih pjesama Koste Hermana, kazao je akademik Jovan Delić.
-Piscu je očito veoma stalo da već naslovom uspostavi epski ton, epski duh, pa i melodiju epskog asimetričnog deseterca. Ako se tome doda i broj glava u romanu – 24, koliko ih ima Homerova “Ilijada”, onda se već sluti da se pisac odaljava od prvoga lica, da uspostavlja epsku distancu prema vremenu, junacima i događajima, da gradi široku epsku sliku koja obuhvata vrijeme od 1516. do 1914. godine. Raritet su romani, posebno dvadesetovjekovni, sa takvim i tolikim vremenskim zahvatom od 400 godina odnosno pet vijekova, koliko ih premošćava ćuprija.
Naslov je veoma sugestivan i rječit; kazuje puno o romanu i njegovoj prirodi, ali i o samom piscu, istakao je Delić.
-Ivo Andrić je bio veoma otvoren prema tradiciji naše narodne književnosti, što se vidi iz ovoga romana, ali i iz poneke Andrićeve pjesme i pripovjedaka. On nije samo oživio duh epskog deseterca već i stih bugarštice, a brojne narodne stihove i umotvorine upleo je u književne razgovore sa Ljubom Jandrićem. Malo je ko tako uspješno utkivao folklor i elemente narodne književnosti u savremeni roman, kao što je to činio Ivo Andrić… On je naslove svih svojih romana stilizovao ili prema prvom četvorosložnom ili prema drugom šestosložnom članku epskog deseterca, čime se otkriva nešto od piščevog osjećanja jezika i jezičke melodije, njegova duboka naklonost epskom desetercu i usmenoj tradiciji uopšte, što se osjeća kroz cio roman, a naročito u njegovim prvim glavama, poručio je Delić.
O prvom i najobimnijem Andrićevom romanu govorila je akademik Gorana Raičević, istakavši da je “Travnička hronika” tek kasnije privukla pažnju istraživača i književnih kritičara.
-Roman koji je na prvi pogled uvek ostajao u senci proslavljene ćuprije, posebno krajem 20. i u prvim decenijama 21. veka, privukao veliku pažnju što domaćih što stranih istraživača. Pažnju koju treba pripisati postojanom ali i rastućem interesovanju za samog pisca i njegov celokupan opus sa jedne strane, ali i dešavanjima na Balkanu posle raspada druge Jugoslavije u kojima se ratom zahvaćen Andrićev zavičaj ponovo našao u interesnoj sferi mnogih političkih aktera, kako sa istoka tako i sa zapada, sa druge strane. Pored ovih vanknjiževnih činilaca, zbog kojih su se Andrićevi istorijski romani i pripovetke dovodili u vezu sa sadašnjicom 90-tih godina prošlog veka, treba pomenuti i promene koje su se paralelno događale u teoriji književnosti. Umesto nekadašnjih formalističkih i strukturalističkih analiza, nastupilo je vreme u kojem je i teorijski diskurs zahvatila pomama takozvanih imagoloških i postkolonijalnih pristupa, zahvaljujući kojima je predstava o humanističkoj platformi književnosti i umetnosti, zamenjena potragom i osudom iznenada otkrivenih njenih političkih ideoloških ogrešenja.
Andrić, koga su prije rata ljevičarski intelektualci kritikovali da se bjekstvom u istoriju skriva od aktuelnih događaja, smatrao je da između prošlosti i sadašnjosti postoji samo jedna razlika – vremenska, podsjetila je Raičević.
-Imajući to u vidu ne možemo da ne pretpostavimo da je kroz prizmu prošlih vremena mudri Andrić posmatrao i vlastiti život u kojem se, kao i ljudi koji su živeli pre 150 godina, osetio zarobljen u nemoći i neizvesnosti što ih je, i njemu samom i onima oko njega, donela velika istorija. U trenutku kada piše svoje velike romane u Beogradu, nad piscem, njegovim sugrađanima i sunarodnicima nadvili su se crni oblaci propasti, smrti i uništenja. Na tome što je smogao snage da u to i takvo vreme napiše svoja tri romana mnogi su mu zamerili, implicirajući njegovu navodnu neosetljivost i nedostatak saosećanja i solidarnosti. Ako bismo pretpostavili da je to činio tražeći u pisanju spas i utehu, neku vrstu nadoknade za puni i pravi život koji mu je oduzet, onda će nas u tome demantovati upravo on sam, kada u “Travničkoj hronici” povodom književnih aspiracija francuskog konzula Žana de Vila kaže da je “zabluda da se u poetskom stvaranju može naći uteha ili nagrada za zla kojima nas život tereti i okružuje”… Osim pretpostavke da Andrić piše iz dubinske nesvesne potrebe za stvaranjem, što je odlika svih velikih umetnika, usudila bih se da kažem da je to pisanje uvek i neka vrsta zaveštanja budućim naraštajima. Ona vrsta znakova pored puta koje je i on sam uvek tražio u pisanim tragovima što su ih u istoriji ostavili veliki i mudri ljudi, poručila je Raičević.
Iako su romani “Travnička hronika” i “Na Drini ćuprija” od samog objavljivanja bili poznatiji i cjenjeniji, Andrić je “Gospođicu” smatrao potpuno ravnopravnom sa ove dve hronike, istakla je upravnica Zadužbine Ive Andrića, Maja Radonić.
-Neposredno po objavljivanju “Gospođica” nije prepoznata kao značajno delo, za razliku od “Travničke hronike” i “Na Drini ćuprija”. Čak su joj pojedini kritičari odricali vrednost zbunjeni izborom teme, vremenom u kojem se radnja romana dešava, nazivajući je “bledom i razlivenom slikom” poput Džadžića, “slabijim Andrićevim delom jer se ne bavi istorijskim temama već savremenošću” poput Polavestre, da bi vremenom došlo do promene recepcije. Novija tumačenja prepoznaju u Andrićevom romanu “neobično složenu romansijersku strukturu”, kako zapaža Radovan Vučković, “avangardno delo koje raskida odnose društvene uslovljenosti umetničkog teksta” prema Aleksandru Jerkovu, a novija tumačenja, pored isticane studije jednog poroka – tvrdičluka, prepoznaju dublje slojeve i višeznačnost slika glavne junakinje, kao i precizno osmišljenu strukturu romana, i modernistički prikaz istorijskih okolnosti u kojima se radnja romana odvija: atentat u Sarajevu, Prvi svestki rat, međuratni Beograd, razaranje tradicijsko-kulturološkog koda….
Govoreći iz drugog ugla o modernosti romana “Gospođica”, Radonić je istakla da je njegova glavna junakinja usamljena pojava u Andrićevim ženskim likovima.
-Da je “Gospođica” istinski moderan roman koji mnogo bolje komunicira sa savremenim čitaocima 80 godina posle nastanka od Andrićevih tadašnjih savremenika, pokazuje u prvom redu lik glavne junakinje Rajke Radaković koja je, između ostalog, i anticipacija savremenih otuđenih individua zatvorenih u virtuelni svet u kojem nema prostora za drugog, osim kao objekta od kog se može nešto dobiti ili uzeti. Pisac je izborom junakinje koja predstavlja oličenje poroka tvrdičluka, drevnog motiva koji se javlja od postanja literature, kako sam navodi, odstupio od uobičajne književne predstave tvrdičluka i stvorio lik Rajke Radaković, usamljene i samosvojne pojave naše književnosti, ali i usamljene pojave među Andrićevim ženskim književnim likovima.
Književno veče, koje je nastavak saradnje Herceg festa i Zadužbine Ive Andrića, muzikom su obojili Bosiljka Kulišići Nikolas Moreta.
