Piše: mr Milovan Baždar
Svjedoci smo globalne krize, kakvu moja generacija u sedmoj deceniji života ne pamti. Prisutna je na bezbjedonosnoj, ekonomskoj, političkoj i socijalnoj sceni. Od ideje i prakse globalizma, ostade nam, izgleda, samo globalna kriza. Treba razumjeti da je masovno članstvo država u WTO sa svojim sistemom pravila sa ciljem smanjenja carinskih barijera i jedinstvenim platnim sistemom, bila suštinska pretpostavka razvoja i primjene koncepta svjetske tržišne globalizacije. Glavni nosioci ideje globalizma su prije svega multinacionalne kompanije i zapadne države na čelu sa SAD. Njima je potrebno neograničeno svjetsko tržište radi plasmana svojih proizvoda i usluga i ubiranja profita. Zapadni protagonisti uz Japan i Južnu Koreju su u globalizaciji vidjeli priliku za rast plasmama dobara, usluga i profita. Ono što očigledno nisu predvidjeli jeste nevjerovatno brz uspon i rast prvenstveno kineske privrede, ali i drugih svjetskih sila poput Indije, Rusije, Braizla itd. Tako danas zemlje Briks-a imaju veći BDP nego G7.
Ovakav razvoj svjetskih ekonomskih tokova je rezultirao promjenom geostrateških političkih pozicija, prvenstveno velikih zapadnih i azijskih sila i veoma brzo doveo do promjene u odnosima među ekonomskim silama. Te promjene su podstaknute ubrzanim ekonomskim tokovovima, eskalirale vrlo brzo u svim sferama međunarodnih geostrateških odnosa, generišući veći broj kriza nego ikada ranije u periodu od drugog svjetskog rata. Zapadnjacima (anglosaksonci, EU i njihovi dalekoistočni sateliti Japan, J.Koreja, Australija) kontrolisana kriza bezbjednosti je normalno stanje na bliskom istoku, a u Evropi je eskalirala, kako kažu, neizazvanom agresijim Rusije na Ukrajinu. Tu je i tajvanska kriza koja se poput bliskoistočne periodično u sve kraćim intervalima intenzivira. Centralnoafričke države su zona državnih udara i već dugotrajne nestabilnosti usljed djelovanja raznih paramilitarističkih i ekstremističkih grupa. Laički posmatrano većina kriza se generiše nekim lokalnim faktorima pa postepeno eskalira. Činjenica je, međutim, da sve velike regionalne krize imaju istorijat svog razvoja iz suprotstavljenih ineresa koji prevazilaze regionalni karakter. Dakle, interes velikih igrača je stalni akcelerator i pokretač kriznih dešavanja jer je to način uspostavljanja njihove dominacije i prisutnosti u svim kriznim žarištima.
Zapravo, SAD su svojim kontinuitetom hegemonističke tj.imperijalne politike otvorile Pandorinu kutiju i gurnule svijet u globalnu krizu, neviđenu od drugog svjetskog rata. Degradacija globalnih tržišno-finansijskih tokova i ishitreni državni protekcionizmi protivni pravilima WTO-a su nepoželjni ali očekivani. Davoska ideja ekonomskog globalizma tj. koncepta svjetskog neoliberalizma, osmišljena je kao ekonomsko-politička platforma na kojoj će se potvrditi dominacija dolara i Jenkija. Kapital moćnih multinacionalnih kompanija će nesmetano kolati globalizovanim svjetskim tržištem i ubirati profite. Važno je da nikakve carine i lokalni protekcionizmi ne zaustavljaju stalnu jurnjavu za profitom zapadnih centara moći. I to bi funkcionisalo da se nisu tako brzo digli neki do tada lokalni ekonomski igrači – Kina, Indija, Rusija. Stoga su SAD krenule sa kojekakvim uslovljavanjima i “podmetanjima noge” Kini, ponajviše. Od carina na kinesko željezo, preko crvenog kartona za Huawei, ukidanja podsticaja na kineska električna vozila i sijaset drugih kaznenih mjera i mjerica.
Očigledno Zapad nema ništa protiv slobodne tržišne utakmice dokle god njihov profit snažno raste. Pristup mijenjaju čim prepoznaju da rastu i drugi centri ekonomske moći. Dakle, bilo kakav ekvilibrijum ekonomske snage u svjetskim okvirima ne odgovara Zapadu (čitaj SAD-u). Supremacija u ekonomskoj i vojnoj poziciji je jedina karta na koju SAD i Zapad igraju. Ipak, ono što su najmanje željeli se očigledno dešava: Kina postaje ekonomska velesila, a Rusija iznova vojna. Stoga je, iz ugla SAD-a, neophodno generisati sve moguće vrste tenzija i kriza koje će sputavati oponente.
U složenim geostrateškim nadigravanjima pozicija EU je posebno komplikovana. Ona bez rezerve slijedi američku politiku i maksimalno trpi brojne posljedice. Sankcije bez presedana prema Rusiji su izazvale energetsku krizu i podstakle inflatorni talas koji se ne smiruje. Tome silno pogoduje izbjeglička drama izazvana ratom u Ukrajini. Stabilnost brojnih poslovnih kompanija u EU je poljuljana rastom cijena energenata i mnoge su u fazi izmještanja dijela svojih kapaciteta u SAD. Tome pogoduje i američka protekcionistička državna politika, koja stimuliše alokaciju proizvodnih resursa ka njihovim destinacijama. Tvrdoglava usmjerenost SAD-a da NATO bude i ostane glavna poluga zapadnjačke geopolitičke moći, bez i najmanje uvažavanja epohalnih promjena u ekonomskoj, političkoj i vojnoj snazi drugih država, postaje faktor međunarodne destabilizacije.
Rat između Izraela i Hamasa je “potpalio fitilj” koji bi mogao detonirati ogromno bure baruta na Bliskom Istoku pa i globalno. Nije pogrešno zaključiti da smo svjedoci proksi ratova između SAD tj. NATO i Rusije i SAD tj. Izraela i Irana. Glavne žrtve su palestinski i ukrajinski narod, ali žrtve postajemo svi u narastanju regionalne i globalne krize, bezbjedonosne i ekonomske. Ovakvo stanje je do kraja ogoljelo nemoćnu poziciju UN-a koje su neefikasne i nefunkcionalane. Kristalno je jasno da je NATO bombardovanjem Jugoslavije bez saglasnosti SB UN-a, potkopao i srušio njegov legitimitet. Paradoksalno je, ali svijet sada nema nikakav ozbiljan regularni mehanizam koji bi mogao efikasno doprinjeti deeskalaciji rastućih kriza. Strašna je i činjenica da se globalno ubrzava i trka u naoružanju uključujući i nuklearno oružje. Neki analitičari tvrde da je ovakvo stanje uzrokovano neminovnim procesom smjene unipolarnog svijeta multipolarnim. Porast broja članica BRIKS-a uz činjenicu da se sve više država otvara prema Kini kao svjetskom medijatoru i investitoru, potkrepljuje takvu tezu. Sa ratnom eskalacijom u Izraelu i užasnim stradanjem civilnog stanovništva u Pojasu Gaze, raste antiamerikanizam kao nikada ranije, ne samo u muslimanskom svijetu. Anemična evropska politika je u ćorsokaku.
Ne nazire se posustajanje Rusije u vojnim aktivnostima u Ukrajini , već naprotiv, a toliko sredstava je bačeno samo da bi se omogućilo stotinama hiljada ukrajinske mladeži da izgine zarad očuvanja tvrdoglave anglosaksonske natovske hegemonije i ekspanzije. Već mjesecima niko ne spominje mir kao opciju. Prosto je nevjerovatno koliko u nekim kriznim periodima lako nadvladaju retrogradne društvene snage i pojedinci. Kao da je potpuno izblijedilo sjećanje na kataklizmu drugog svjetskog rata. Na sceni su tvrdoglave politike čiji akteri ne razumiju da je preskupo eskalcijom krize dokazivati da je kompromis puno bolje i jeftinije postići ranije nego kasnije. Strašna je i nenadoknadiva cijena koja se plaća u ljudskim životima, kao što je strašna i istorijska ostavština sukoba kao uzrok nekog konačnog armagedona.
Sveopšta kriza globalnog ekonomskog tržišta koje je, nikad većim brojem sankcija, potpuno dezavuisala koncept i praksu globalnog tržišta, gurnula je većinu svjetskih zemalja u dramatično preispitivanje vlastitog modus vivendia ne samo ekonomskog. Ako se osvrnemo na region, vidjećemo u skoro svim zeljama specifične turbulencije, koje samo eskaliraju. Na političkoj sceni jačaju desne opcije koje žele snažnije štititi vlastite pojedinačne nacionalne interese od onih opštih nadnacionalnih. ovaj talas je i izazvao promjene u vlasti Slovačke, Italije,Holandije, a od ranije je prisutan u Mađarskoj, Srbiji, djelomično Hrvatskoj, Bugarskoj itd. Ekonomska recesija je u usponu zbog energetske krize i nesigurnosti, a naročito je zabrinjavajuća u Njemačkoj kao najsnažnijoj ekonomiji EU čija snaga sve slabije čuva stabilnost eura.
Poslije teškog perioda epidemije korone i sadašnje energetske i cjelokupne ekonomske rastuće krize sa sve teže kontrolisanom inflacijom, rastom javnih dugova i iznenadnog drastičnog smanjenja sigurnosti svjetskih trgovinskih tokova, pojavljuje se i stagflacija kao svojevrstan presedan u ekonomskoj realnosti. O uzrocima ove pojave i specifičnosti krize koja se preliva i na Crnu Goru u slijedećoj kolumni.
