Piše: mr Milovan Baždar
Naslov ove kolumne je tema čija aktuelnost je neprolazna. Polazna teza je ovisnost tj. uslovljenost globalne geopolitike razvojem ekonomskih odnosa i obratno. Procvat liberalne ekonomije devedesetih godina prošlog vijeka je rezultirao ekonomskom globalizacijom koju su predvodile SAD i EU. Bio je to i logičan slijed u svjetskim ekonomskim tokovima polazeći od interesa, naročito, krupnog kapitala zapadnih država. Tehnološka razvijenost sredstava za proizvodnju i dostupnost finansijskih resursa su uslovili hiperprodukciju robnih proizvoda ali i usluga u sektoru finansija, informatike itd., kojima je neophodno globalno svjetsko tržište.
Najjače proizvodne kompanije su izmjestile svoju proizvodnju u destinacije sa blažom fiskalnom politikom i jeftinijom radnom snagom, što će kasnije, kako se ispostavilo, uzrokovati brojne globalne implikacije. Došlo je do vrlo progresivnog rasta ekonomskih tokova na svjetskim tržištima. To je omogućeno poštovanjem pravila WTO (Svjetske trgovinske organizacije – osnovana 1995.g.) u pogledu smanjenja i kontrole carinskih i tržišnih barijera. U okviru SWIFT-a je uređen sistem međunarodnih finansijskih transakcija, pa je početkom milenijuma izgledalo da će ubrzan ekonomski razvoj dobijati sve veću dinamiku. U geopolitičkom smislu bio je to period unipolarne dominacije jedine svjetske super sile SAD. EU je sve do Bregzita (izlazak Velike Britanije iz EU) imala, takođe, veoma snažnu ekonomsku poziciju uprkos finansijskoj krizi koja se iz Amerike prelila u Evropu 2007. godine. Ta kriza je zapravo razotkrila i generisala veliku slabost u berzanskim finansijama prije svega SAD-a i EU.
Naime, obim finansijskih transakcija se višestruko povećao u odnosu na vrijednost robnotrgovinskih transakcija, ponajviše zahvaljujući brojnim novim derivatima finasijskih proizvoda kao što su pored vrijednosnih papira akcija, obveznica, razni hipotekarski zapisi, ustupljena dugovanja(faktoring) itd.. To je omogućilo razne špekulativne berzanske radnje od strane brojnih investicionih fondova i kolaps nekih banaka kao i velikih kompanija naročito u građevinskom i automobilskom sektoru. Ekonomisti razumiju da je u biću neoliberalne ekonomije slobodno tržište bez ili sa minimumom državnog protekcionizma suštinsko pitanje. Zapad, tj. SAD su kao jedina super sila devedesetih, nakon sloma Sovjetskog Saveza i posrnuća Rusije, nametali takav ekonomski sistem globalno. Nisu vidjeli problem u alokaciji proizvodnih resursa tamo gdje se postizalo povoljnije cijene koštanja proizvodnih dobara, a na vlastitom terenu su razvijali moćne informatičke i digitalne sisteme.
Činilo se da Amerika i čitav Zapad izmješta „prljavu“ proizvodnju u azijske i druge zemlje, a svojim bankarskim i finansijskim sistemima kao i visokotehnološkim patentima (razni čipovi, softverski proizvodi) dominiraju svjetskom ekonomijom. Podrška ovakvom pristupu je osigurana snažnim evro-atlantskim integracijama (NATO, EU), kao i brojnim američkim vojnim bazama po čitavom svijetu. Ima ih preko 800. Problem je nastao kada se, znatno brže od očekivanog, desio impresivan svestrani razvoj prvenstveno kineske ekonomije i brojnih drugih do tada manje razvijenih ekonomija. SAD i EU nisu rado prihvatili konkurenciju kineskih proizvoda niti njihove investicione aranžmane (put svile). Zapad povećava carine na kinesku robu, dakle radi ono protiv čega se dugo zalagao prethodnih decenija. Ovo je posljedica straha zapadnih država od kineske dominacije na svjetskom tržištu, ali i jačanja njene globalne geopolitičke strateške pozicije. Kao i u čitavom periodu od Drugog svjetskog rata, osnovni postulati američke geopolitike su definisani ekonomskim ciljevima tj.interesima. Pri tom treba razumjeti da je takozvana namjenska industrija SAD ( proizvodnja vojnih sredstava i naoružanja) u cijelosti locirana na američkom tlu i predstavlja eksplicitno njihov primarni ekonomski i politički interes. Nije pogrešno zaključiti da su privatne kompanije u tom sektoru putem uticaja svojih predstavnika i vlasnika okupile moćni interesni lobi koji čini „državu u državi“. Zapravo, u pitanju je takozvana „duboka država“, čiji uticaj na zvaničnu američku vlast je ogromna, a time i na ukupna geopolitička i ekonomska dešavanja u svijetu. Ako imate jaku vojnu industriju uvijek gladnu profita, onda vam trebaju kontrolisani sukobi i ratovi u udaljenim dijelovima svijeta. Oprobani i najjednostavniji način da se ovakva „potreba“ ostvari su razne obojene revolucije i prevrati. Otuda i plamen arapskog „proljeća“ koji je zahvatio skoro sve sjevernoafričke države kao i bliskoistočne. Bio je to i nastavak realizacije geopolitičke američke doktrine „podijeli pa vladaj“. Arapskom „proljeću“ je prethodio ratni vihor pokrenut na lažno optuženi Irak, koji je za sobom ostavio uništene gradove i skoro milion mrtvih Iračana.
Ne bih se ovdje upuštao u analizu katastrofalnih posljedica ovakve politike u svjetskim razmjerima, ali ću iznijeti tezu da su posljedice eskalirale direktno u današnje strašne ratne sukobe u Gazi i Ukrajini. „Islamska država“ ili teroristički Daeš je rođen na prostorima okupiranog Iraka i u građanski rat gurnute Sirije. Daeš je pokrenut od strane islamskih fundametalista i ekstremista, koje je u prvoj fazi direktno finansirala Amerika poput Al-kaide. Posljedica je ogromni talas izbjeglica koji su preplavili Evropu, A upravo tu je povod i značajan razlog osnivanja njemačke ekstremno desne partije AfD (Alernative fur Deutschland) 2013.godine. Ova partija danas sa oko 20-25 posto podrške njemačke biračke populacije i svojih 10 posto predstavnika u Bundestagu, kao druga najsnažnija u Njemačkoj, snažno se protivi „islamizaciji“ EU i prijeti reimigracijom (istjerivanjem imigranata). Zalažu se za povratak nacionalnom suverenitetu i nacinalnoj valuti umjesto eura. Protiv su jednopolnih brakova, a ne podržavaju ni bjesomučnu podršku Ukrajini. Pojava tj. jačanje desnih partija u EU nije, naravno, slučajna. U pitanju je reakcija na rigidnu američku geopolitiku, koja je u mehanizmu širenja NATO (čak i na azijsko-pacifičku regiju) protežirala svoje imperijalističke i ekonomske interese.
Valja istaći i dovršavanje zapadnog projekta dezintegracije nekada stabilne i moćne Jugoslavije konačnim cijepanjem Srbije i instaliranje američke vojne baze na Kosovu. Ipak, nosioci ovakve imperijalne gepolitike nisu anticipirali u kojoj mjeri će im se rastakanje međunarodnog bezbjedonosnog sistema zasnovanog na djelovanju Savjeta bezbjednosti pri UN, vratiti kao žestoki bumerang.
Rat u Ukrajini se ne bi desio da SAD nisu uz podršku korumpiranih političkih elita u EU nastojale da po svaku cijenu uvuku u savez i Ukrajinu i to nakon obojene revolucije u Kijevu i svrgavanja legitimne vlasti. Nije zapadnoj geopolitici trebala Ukrajina u NATO samo zbog strateških političkih ciljeva, već i zbog očiglednih ekonomskih interesa. Naime,tek sa početkom SVO (specijalna vojna operacija kako Rusi nazivaju rat koji su pokrenuli u Ukrajini) je svijet saznao za ogromne otkupe poljoprivrednog zemljišta i drugih resursa u Ukrajini od strane premoćne BLACKROCK američke korporacije. U kojoj mjeri su protkani i isprepleteni geopolitički i ekonomski interesi velikih svjetskih igrača, dobar primjer daje i izglasavanje rezolucije o genocidu u Srebrenici. Na stranu očigledna podijeljenost na svjetskom nivou oko tog pitanja i uopšte tumačenja tj.prihvatanja pojma genocida, izvjesno je i prilično providno da je iza ovoga i zapadni geopolitički interes. Taj interes (umjesto postizanja konsesualnog pijeteta prema žrtvama) je ponajviše u tome da se stvore preduslovi za analogne pristupe prema ratu u Ukrajini, ali i održavanja određenog stepena tenzija na Balkanu kao interesnoj zoni Rusije.
O primjerima i posljedicama geopolitičke prakse može se nadugačko pisati, ali čini se da na svjetskoj političkoj sceni, naročito zapadnoj, nikada nije bilo manje kompetentnih političara i diplomata. Upravo su njihovi potezi na planu svjetske politike i ekonomije izazvali ono čega smo sada svjedoci: dramatični ratni sukobi sa elementima genocida u Gazi; pojavu ad hoK državnog protekcionizma u ekonomiji; jačanje BRIKS-a i postepeno ali izvjesno gašenje unipolarnog svijeta u korist multipolarnog. Svjedočimo jačanju desnih politika, ali i apsurda da su neke lijeve političke struje u EU ratobornije od desnih. Čini se da se svijet previše približio riziku od trećeg svjetskog rata i nema sumnje da je dominantna odgovornost na najjačima (SAD, Kina, Rusija), čije geopolitičke strategije i potezi su i proizveli ovakvo stanje. Jedno je sigurno: geopolitika i ekonomija kao međusobno neodvojivi i dominantni faktori globalne svjetske scene, ostat će neprekidno međusobno uslovljeni i određivat će smjer razvoja međunarodnih odnosa koji izleda nikada neće biti lišeni kriza.
