Sat kula u Herceg Novom predstavlja simbol grada i neizostavni je dio njegove istorijske i kulturne baštine. Uz bogato nasljeđe, ona nosi tragove različitih epoha i transformacija koje su kroz vijekove oblikovale njen današnji izgled. Sat kula je i danas nezaobilazni dio svih važnih dešavanja u Herceg Novom. Kroz Glavnu gradsku kapiju ispod Sat kule prolaze maturanti, mladost ovog grada, defiluju karnevalske povorke, održavaju se razni kulturni programi, a crvenim tepihom prije nekoliko dana prošla su najveća imena naše i svjetske kinematografije. Svaki gost Herceg Novog iz ovog grada kao uspomenu ponese fotografiju ispod Sat kule ili kupi suvenir upravo sa ovim motivom.
Sat kula nalazi se na zvaničnom grbu i zastavi Herceg Novog. Autor gradskih simbola je Novljanin Srđan Marlović, arhitekta, konzervator i heraldičar koji je za Radio i Portal RTHN ispričao zanimljive priče o Sat kuli, odnosno o Glavnoj gradskoj kapiji sa tornjem gradskog sata, kako bi, smatra on, trebalo zvanično da je zovemo.
-Sat kula je najikoničniji arhitektonski objekat Herceg Novog i ona je na neki način njegova lična karta. Kada pominjete Sat kulu, ili kada je vidite na fotografijama, svima je prva asocijacija Herceg Novi. I grb grada nju sadrži kao neprikosnoven heraldički element. Ono što je dosta važno za taj objekat jeste njegova bogata istorija i izuzetno veliki broj transformacija koje su se dogodile kako bismo imali ovo što danas vidimo. Veoma važan podatak je činjenica da je u samu strukturu kule utkan čitav niz različitih fizičkih struktura našeg grada koje danas funcionišu kao cjelina, kaže Marlović.
Kula se sastoji od dva ključna arhitektonska elementa: baze, koja datira iz perioda 15. odnosno 16. veka, i znatno mlađeg osmougaonog tornja, na kojem se nalazi satni mehanizam. Važan podatak je da kula, kakvu danas poznajemo, nije oduvijek imala isti oblik – tokom vremena, pretrpjela je brojne promjene, a poslednja intervencija je izvedena između 2007. i 2009. godine kada su izvedeni restauratorski radovi.
-Ono što definitivno jeste poznato, što su istraživanja pokazala jeste da, za razliku, recimo od perioda kada sam ja bio dijete i prolazio kroz kulu na putu do škole, kada je Sat kula predstavljana kao jedna jedinstvena uniformna fizička struktura od tla do vrha, kao jedan arhitektonski element u prostoru, jeste da ona ima svoja dva odvojena dijela. Danas znamo da se ona sastoji iz dva arhitektonska elementa. Sastoji se iz baze, kamenog dijela unutar koga se nalazi glavna gradska kapija, i to je dio strukture odbrambenih zidina koji se vezuje za period 15. i 16. vijeka u Herceg Novom, a koji bi mogao biti obnovljen poslije velikog zemljotresa 1667. godine. Naravno, postoje podaci da su zapadne zidine jednim dijelom, centralnim i južnim bile tada oštećene i velika je vjerovatnoća da je jedan dio strukture kome pripada i gradska kapija tada obnovljen. Drugi dio, ono što mi danas percepiramo kao glavni element koji ovoj strukturi daje poseban identitet, odnosno kao Sat kulu, osmougaoni toranj, odnosno toranj gradskog sata jeste zapravo kasnija dogradnja, ističe Marlović, ukazujući na promjene koje su se desile.
Toranj gradskog sata građen je od opeke, od različitog materijala od kojeg je zidana baza, u njemu je bio satni mehanizam i rozeta sa satom, koji je kao cjelina tada trebalo da bude jedna savremena građevina i simbol tog vremena. To je zapravo jedan period u istoriji kada čitav niz evropskih gradova dobija javne gradske objekte koji sadrže tornjeve sa satovima, najčešće na glavim ili prometnim trgovima.
-Čuveni Big ben u Londonu zidan je približnih godina kad i naša Sat kula. Mi smo dobili jednu neogotičku strukturu sa elementima romaničke i orjentalne arhitekture, jednom rječju pravu eklektiku u punom smislu tog pojma. Raznolikost stilskog izraza zapravo govori o činjenici na koji je način Austrougarska kao država, kao snažna monarhija i imperija vidjela svoja osvajanja u Boki Kotorskoj. Austrija nas zapravo doživljava kao egzotični istok i taj utisak je utkan u arhitekturu Sat kule. Boka Kotorska je 1815. definitivno pripadala Austrougarskoj i narednih deset godina je bio period nekakve društveno ekonomske konsolidacije na ovom prostoru. Moramo napomenuti jednu vrlo važnu stvar da je tokom tih velikih ratova i velikih sukoba, za petnaest godina izmijenjen jako veliki broj stranih uprava. Padom Mletačke republike 1797. godine Mletačka republika odlazi, dolazi austrijsko carsvo. Par godina kasnije dolazi rusko carstvo, par godina kasnije francusko carstvo, nakon toga dolazi ponovo Austrougarska. U petnaest godina imate čak pet država koje su se kao vladari izmijenile na prostoru našeg grada. To su strašno veliki pritisci na komfor stanovanja u gradu i ovom prostoru. Najbogatije stanovništvo i pravoslavno i katoličko se iselilo. Pravoslavni su išli za Trst, katolici za Zadar i Veneciju, kaže Marlović.
Poseban dio priče o Sat kuli odnosi se na njene arheološke i kulturne slojeve. Na njoj se nalaze dva značajna elementa – Crna Madona, izrađena od maslinovog drveta nakon ratova između Osmanskog carstva i Mletačke republike i osnivačka povelja Herceg Novog, koja se nalazi u sjevernoj niši glavne kapije.
-U samoj strukturi glavne gradske kapije se nalaze dva značajna elementa koji govore o istoriji grada, dva artefakta. Sa južne strane u niši je Crna madona koja je pravljena od maslinovog drveta posle ratova između osmanske imperije i Mletačke republike, kada je Herceg Novi osvojen od strane Mlečana. Legenda kaže da je ona napravljena, tu na licu mesta, od nagorelog drveta masline. Sa sjeverne strane, tokom istražnih radova 2007. godine po projektnoj dokumentaciji arhitekte konzervatora Zorice Čubrović pronađena je druga niša. U ovoj niši se danas nalazi kamena ploča sa uklesanom osnivačkom poveljom Herceg Novog. Na njoj se nalazi podatak da kralj Tvrtko, kralj Srba Bosne i Primorja osniva grad Sveti Stefan u župi Dračevici i priziva u pomoć Svetog Stefana, po kome gradu daje ime Sveti Stefan. Osnivačka povelja je dokument, rijedak te vrste za gradove u Crnoj Gori. Herceg Novi je jedini grad u Crnoj Gori koji ima sačuvanu svoju „krštenicu“, dokument koji govori o njegovom osnivanju. Druga graditeljska aglomeracija u Crnoj Gori koja ima osnivačku povelju je cetinjski manastir, pa na Cetinju smatraju da je činom osnivanja Cetinjskog manastira osnovano i Cetinje – a zapravo se radi o dokumentu koji govori samo o osnivanju manastira, objašnjava Marlović.
Interesantno je i da je kula kroz vrijeme nosila različita imena. U periodu osamdesetih godina prošlog vijeka, Zuko Džumhur, poznati umjetnik, nazvao je kulu Sahat kulom, što se i danas može čuti među starijim stanovnicima grada.
-Mi imamo često tu priču ko je starosjedilac, ko nije, da li se ovo zove ovako, a ono onako, stalne su rasprave na te teme, a zapravo je stvar u tome da svako od ljudi koji nešto kaže o tome referira na različite vremenske periode. Kad sam bio u osnovnoj školi, mi smo učili o njoj kao o Sahat kuli, zašto, zato što je to bilo tokom osamdesetih, a osamdesetih je Zuko Džumhur živio u Herceg Novom i on je opčinjenošću osmanskom upravom u Herceg Novom toj kuli dao ime Sahat kula. Danas, pak, naći će se veoma mali broj ljudi koji kulu zovu Sahat kula. Nekako se izgubilo i to govori o tome kako svaka generacija čak i kad su toponimi i objekti u pitanju daje neki svoj pečat. Međutim, u periodu Zukovog prisustva svi su prihvatili pojam Sahat kula što govori o onoj ljudskoj potrebi da prihvata uticaj manjine ako je ta manjina dominantna i sveprisutna u svim porama društva. Zuko Džumhur je tada bio ta dominantna manjina jer je bio medijski prisutan. Bio je prisutan i u radijskim emisijama i u životu grada i u životu ulice, a onda su prosto ljudi preko njega prihvatali taj novi naziv kule. Na isti način danas vlada drugi trend. Ako recimo danas kažete Sat kula, starograđani će vam reći, ne to je Tora, i onda vi zapravo, prihvatajući ime Tora pokušavate da se smjestite u društveni kontekst i da budete društveno prihvaćeni kao starograđanin, kao mještatnin koji je duboko ukorijenjen u našem prostoru. To su sada određene psihološke dimenzije u cijeloj priči, i govore nam o tome koliko je zapravo malo potrebno da se recimo ime toponima transformiše, a što je zapravo i suština ovog djela priče koja je vezana za ime kule. U jednom kratkom vremenskom periodu taj objekat ste nazivali Sahat kula, danas ga zovete Sat kula, ali ga zovete i Tora i sve je to u redu, svi nazivi su u redu, ali svi oni referiraju na različite vremenske periode. Mali saznajni rezultat ove priče, bio bi da mi zapravo sve vrijeme pričamo o „Glavnoj gradskoj kapiji sa tornjem gradskog sata“ što bi bio jedini ispravan naziv nakon otkrića 2007. 2009. godine kada smo shvatili da pored tore, sat kule, sahat kule ovaj objekat čini i glavna gradska kapija koja je zasebna graditeljska cjelina, znatno starija od mlađeg tornja (tore, kule) sa gradskim satom. Sat kula je samo struktura iznad gradske kapije, nije cijela struktura od tla do njenog vrha. Ime kule zavisi od perioda o kojem govorimo, da ne bi bilo dileme zašto Sat kula, Sahat kula ili Tora, objašnjava Marlović.
Slična je priča i sa nazivom tvrđave Forte Mare.
-Ja sve više počinjem da koristim termin Morska tvrđava, upravo, da bih pokazao da je ta tvrđava i za vreme Mletačke republike i Austrije bila praktično bezimena, i predstavljana je lokacijskim imenom koji samo govori o tome da je to tvrđava zidana pored mora, na isti način kao što je gornja tvrđava bila nazvana Kopnena tvrđava (danas Kanli kula). Sa druge strane, za vreme osmanske uprave ta tvrđava nosi ime po aktuelnom dizdaru, i nema ustaljeno ime. Sve te informacije su dosta zanimljive, i sve one zajedno kao koglomerat predstavljaju sjećanje i istoriju našeg grada, kaže Marlović.
Zanimljive su i priče o memorijalnim pločama koje su postavljane na isto mjesto u različitim periodima.
-Nakon formiranja Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca i oslobađanja Boke Kotorske sa zapadne strane, prema velikom donjem trgu postavljena je spomen ploča kralju Petru prvom oslobodiocu. Ta ploča je stajala na gotovo identičnoj poziciji gde se danas nalazi spomen ploča posvećena NOB-u. Tokom Drugog svetskog rata Italijani demontiraju tu ploču i na to mjesto postavljaju jedan istorijski dokument klesan u kamenu a tiče se providurove objave iz perioda mletačke uprave koja se nalazila nekad na zgradi Providurata. Italija tada, kao simbol svog istorijskog prisustva u Herceg Novom kroz baštinjenje Mletačke republike kao dijela italijanskog naslijeđa, uzima tu ploču, komad od klesane kamene plastike koja se sastoji od mletačkog lava sa duždevom kapom koji pridržava ploču sa natpisom, i postavljaju je na Sat kulu kao manifest nadmoći nad stanovništvom Herceg Novog i to baš na mjestu gdje se nalazila ploča koju je lokalno stanovništvo postavilo kao simbol svog oslobođenja od tuđinske vlasti. Ova kamena plastika sa mletačkim proglasom se na kuli nalazila do perioda poslije Drugog svjetskog rata kada je demontirana, i danas se čuva u lapidarijumu gradskog muzeja. Na tom mjestu je u socijalizmu postavljena nova spomen ploča u duhu nove epohe, novog društvenog uređenja, nove ikonografije i jedne nove priče. Zapravo je fascinantno koliko je interesovanje stanovništva, gradske uprave, i prije svega državne uprave vladalo za tu lokaciju koja se nalazi sa lijeve strane od glavne gradske kapije. Dakle, u kratkom vremenskom periodu od svega 25 godina imamo period Kraljevine sa svojom pločom, period italijanske okupacije koja je praktično revitalizovala elemente mletačke uprave, imamo posle FNRJ, odnosno SFRJ koja postavlja ploču koja tu stoji i danas, a posvećena je oslobađanju Herceg Novog u Drugom svjetskom ratu – i opet je zanimljiva činjenica da su tu, na toj lokaciji uvek smještane ploče koje su govorile o nekakvom vidu „oslobađanja“ od „nečega“, priča Marlović.
Potencijal Sat kule za turističku valorizaciju još nije u potpunosti iskorišćen. Posjetioci koji šetaju Starim gradom Herceg Novog prosječno provedu oko 30 do 35 minuta obilazeći glavne znamenitosti, ali postoji želja da se taj boravak produži na sat i više. Organizovanim turama kroz grad, poput onih u drugim evropskim gradovima, bio bi sjajan način da se turisti dublje upoznaju s bogatom istorijom Herceg Novog.
-Bilo bi fino da mi imamo organizovane vodičke ture. Ta dimenzija je potpuno nepokrivena u Herceg Novom. Kada danas odete u inostranstvo imate laku dostupnost tura gde vam se za dva sata pokaže gradsko jezgro i ispričaju zanimljive priče, koje možete da bukirate preko interneta, koštaju 5, 6 evra i nisu uopšte opterećujuće finansijski za strane posjetioce. Međutim, pored posjetilaca, bilo bi dobro organizovati takve ture za naše stanovništvo. Prosječni turista u Starom gradu Herceg Novom provede između 30 i 35 minuta koliko je potrebno da se popne uz stepenište, da prođe glavnu gradsku kapiju, osmotri Sat kulu, dođe na mali trg, odnosno na Trg Hercega Stjepana, pogleda crkvu, prošeta se ulicom, dođe na donji trg da pogleda katoličku crkvu, divi se pogledu prosječno pet minuta i polako nastavlja dole, ka Morskoj tvrđavi, odnosno tvrđavi Forte mare i kroz morsku kapiju spusti se u gradsku luku. Kada bi mi taj boravak od 35 minuta uspjeli da nekako produžimo na sat i 35 minuta to bi bilo sjajno, a prostora za to svakako ima, tvrdi Marlović.
Mehanizam starog sata sa Sat kule, koji je radio do 1995. godine, kada je zamjenjen digitalnim mehanizmom i danas je očuvan i ispravan.
