U okviru programa proslave Spasovdana sinoć je u crkvi Sv. Vaznesenja Gospodnjeg na Toploj nakon službe Akatista (himna blagodarnosti) Presvetoj Bogorodici, u porti hrama dr Goran Komar održao predavanje na temu „Značaj Crkve Sv. Spasa na Toploj za grad Herceg Novi“.
Rad dr Komara kao istoričara, humaniste, direktora Doma zdravlja preporučio je u uvodnoj riječi đakon Jovan Vasić:
– Nastavljamo u duhu svečanosti i velikog praznika a posebna radost u praznovanju ovih dana, koji je osmislio otac Radomir Nikčević sa sveštenstvom i crkvena opština hercegnovska i dr Goran Komar, istoričar. On je reanimirao, osmislio i aktuelizovao, možda, dvije najljepše dimenizije, koje mi Novljani i narodi koji u Boki i žive, a to je ljepota naše istorije. On obilazi zaleđe, planinari, otkrivajući ljepote prirode. Zahvalni smo mu na svom višedecenijskom trudu i pregalaštvu, van svoje profesije u liječenju onih koji su u potrebi. Iz ove perspektive, možda, nije prepoznato, kako bi trebalo, ali vrijeme koje dolazi će tek da osvijetli herojski, ogroman trud, napor i žrtvu, koje on svjedoči u naše dane. I pored knjige koju je izdao za 300 godišnjicu obilježavanje Topaljske crkve i komunitadi, prilika je da nas podsjetite na značaj Crkve Sv. Spasa u istorijskom duhu, obratio se đakon Vasić dr Komaru.
Dr Goran Komar je kazao da je saborna crkva Svetog Vaznesenja, građena od 1709. do 1713. i te je godine osvećena od strane mitropolita Dalmatinskog i Bokokotorskog Savatija Ružića Ljubibratića.
– Dajem prvenstvo pivskom prezimenu Ružić, jer je sam to isticao u bogoslužbenim knjigama Manastira Savina, u kojem je rado boravio i dolazio do svoje končine 1716. godine, kao Mitropolit dalmatinski i bokokotorski. Ostavio je nasljednika Stefana, koji je jedan od najprogonjenijih pravoslavnih epsikopa u istoriji pravoslavne Dalmacije i Boke Kotorske. Prije vladike Savatija na ovom mjestu je stolovao i episkop Maksim u Boki Kotorskoj, ličnost Kandijskog rata, a za njim tokom ratnih operacija Morejskog rata i episkop Teodosije i episkop Isaija iz roda Laketića Stratimirovića. Njihove ikone posmatramo na zidovima ove saborne crkve. Oni su ikone darivali sabornoj crkvi, koja je građevinski dovršavana do 1713. godine, a da su tome djelu načalstvovali kao prve ličnosti Trebinjci : Simo Milutinović iz roda Magazinovića, a drugi Luka Petrović iz Popova polja. To znamo, izvjesno, da su doprinijeli da se saborna crkva sagradi. Njena modifikacija je bila tokom 19. vijeka. Ono što je zvanična srpska istoriografija jako iskrivila, ističem činjenicu srpsko – srpskog susretanja, ovdje na ovom parčetu Jadranske obale. Naši Trebinjci i žitelji istočne Hercegovine predvođeni vladikom Savatijem Ružićem Ljubibratićem stižu u ovaj kraj, kako bi osnažili i samosnažili taj drevni pravoslavni naziv Sveto Konstantinovski, koji ovdje stoji od prvih vremena Hrišćanstva. To je važno kazati. Ja sam u svojim radovima, prvenstveno svoje sugrađane želio uvjeriti da treba napraviti značajnu razliku između povratnika u novski kraj i useljenika u novski kraj tokom ratnih operacija morejskog rata. 19. sabor rimokatoličke crkve izgradio je okvir za nekoliko decenija kasnije, stvaranje institucijskih okvira za obrazovanje kongregacije. Skrenuću pažnju na to da se i obnova Pećke patrijaršije dogodila u periodu , kada u Italiji teče taj Tridentinski sabor rimokatiličke crkve, između 1545. i 1563. godine. Tada se 1557. godine obnavlja Pećka patrijaršija, veliki preznačajni događaj, koji će nositi ogroman značaj za istoriju Srba i Srpske pravoslavne crkve. U tom periodu se događa sudar dva kulturna modela, oba mediteranska. Naš narod u taj sudar u ta varničenja, na sastavnici dinarskoj jadranskoj ulazi sa namjerom, sa snažnim porivom da proizvede crkveno, kulturno i umjetničko stvaralaštvo najviših domašaja. To obilježava taj veliki kulturni srpski pokret, nakon obnove Pećke patrijaršije.
Kada je podignuta Crkve Sv. Spasa, a postoji arhivski dokument sačuvan u arhivi Manastira Savina – koji svjedoči prisustvo pravoslavne crkve podvaroši. Kada se u dokumentima mletačke provinijencije pomene varoš uvijek se misli se na Toplu. Pravi se bitna razlika između grada Novskog i Tople. U smiraj 17. vijeka u novskom kraju naši narodi predvođeni velikim vizionarom Savatijem Ružićem Ljubibratićem, ovdje su se naslonili na svoj drevni pravoslavni nasip i oni su to potpuno jasno iskazali na velikom saboru održanom u trebinjskim brdima, a desilo se to 1693. godine. I oni su podastrli Mletačkom senatu svoje zahtjeve u vidu 15 do 20 kapitula i već u prvim kaputilima istakli su zahtjev za slobodu njihove crkve u Boki Kotorskoj. Naš narod ovdje osnažnuje taj provoslavni napsip u obrascu Per modum pakti, po ugovoru sa Mletačkom republikom.Uvijek je stajala ta drevna nasušna potreba Venecije da se osnaži i podupre našim dinarskim svijetom u tim neprekidnim, vjekovnim sukobljavanjima sa njima moćnom osmanskom imperijom. Ta crkva je predstavljala tačku u kojoj su se prelamali brojni istorijski procesi, kao i čitav novski kraj. To bi se moglo smjestiti u širem kontekstu, politički procesi u mletačkoj provinciji Dalmaciji.
Glavna pravna intencija pravoslavlja u provinciji ležala je u kontekstu proishođenja epikopije iz matice crkve Pećke patrijaršije pravilnim unutrašnjim izborom i potvrdom arhijereja, naveo je između ostalog, dr Goran Komar.
I Savina i Savatijeva Savina iz nje proishodeća Topla, su ovdje tokom 18. vijeka, nastupali savinski parosi i igumani.
Ličnost Leontija Avramovića, u 18 vijeku, prezaslužne ličnosti Boke Kotorske i Dalmacije je učestvovala na velikom Benkovačkom saboru i od cjelokupnog naroda Boke i episkopa kandidovana za episkopa u Boki. Organska i neraskidiva veza. Taj 18. vijek je bio u istoriji hercegnovskih Srba vijek održanja i podizanja u Boki i Dalmaciji, dok je 19. vijek u znaku kulturne i prosvjetne emancipacije uz velike otpore austrijskih i austrougarskih vlasti. Sjetimo se velikog ktitora i pregaoca Vesa Pavkovića i Pomorske zakladne škole.
Plan svlačenja srpskog naroda sa sjeverozapadnih i centralnih dijelova dinarskog grebena tokom 20. vijeka dao je svoj skoro potpuni rezultat. Do tada nismo mogli uočiti da se rimokatolički centri u Dalmaciji ili drugdje bave mišlju za fizičkim odstranjivanjem srpskog naroda sa toga prostora, uz venecijanski domen. To je tekovina 20. vijeka.
Tokom protekle godine posmatrali smo pokret koji je iskazan litijama, pokretom mladih odvijao na refleksnom nivou i koji je kao takav potpuno nezadrživ, potpuno neuništiv, koji nam uliva nadu u održanje i dalji prosperitet i rast srpske pravoslavne zajednice na obali Jadrana, poručio je dr Komar.
Večeras od 20 časova, u porti Crkve Sv. Spasa biće upriličen Program hora „Sveti Sava“ , Žička besjeda Svetog Save pravoj vjeri iz 1220 godine.
Program proslave Spasovdana biće nastavljen sutra (nedelja) kada će arhijerejsku liturgiju u crkvi Sv. Spasa u 9 časova služiti Mitropolit Crnogorsko primorski Joanikije sa brojnim sveštenstvom.
